یوسف پناهنده

مقدمه

یکی از مهمترین عوامل محدود کننده پرورش گیاهان در بسیاری از مناطق جهان به ویژه مناطق خشک و نیمه خشک مانند ایران مشکل خشکی و شوری خاک و آب می باشد. مسئله خشکی و شوری عمدتا همراه با هم بیان و مورد بررسی قرار می گیرد. تقریبا حدود یک سوم از سطح زمین در مناطق خشک و نیمه خشک واقع شده است و سالانه حدود 6 میلیون هکتار از زمین های زراعی به دلیل تجمع شوری در خاک از دسترس کشاورزی خارج شده و اصطلاحا دچار بیابان زایی می گردد. تنش های ناشی از خشکی حدود 17 درصد و تنش شوری حدود 20 درصد باعث کاهش میزان محصولات کشاورزی می شود. ایران به دلیل موقعیت جغرافیای در صدر لیست کشور های در معرض تهدید تنش شوری می باشد، بطوری که تخمین زده شده که حدود 27 میلیون هکتار از اراضی ایران (حدود 17 درصد) تحت تنش شوری می باشد. بنابراین استقرار یک سیستم کشاورزی سازگار با شرایط شوری ضروری می باشد. مدیریت تنش خشکی می تواند در برگیرنده چندین روش مانند زهکشی، آبشویی، استفاده از ارقام مقاوم به شوری و …. باشد، برای آشنایی با این روش ها ما را تا انتهای مقاله همراهی کنید.

شوری خاک چیست؟

شوری خاک یا Soil Salinity به مقدار نمک یا املاح موجود در خاک می گویند که می تواند در رشد گیاهان در خاک تاثیر بگذارد. نمک های موجود در خاک معمولا کلرور یا سولفات کلسیم، منیزیم یا سدیم هستند. معیار تشخیص شوری خاک، هدایت الکتریکی یا EC می باشد که تابع درصد نمک موجود در خاک می باشد. واحد اندازگیری شوری خاک میلی موس بر سانتی متر (mmohs/cm) یا دس زیمنس بر متر (ds/m) می باشد. خاک ها از نظر شوری به پنچ گروه تقسیم می شود:

1. غیر شور: هدایت الکتریکی این خاک ها کمتر از 4 میلی موس بر سانتی متر بوده و مناسب برای پرورش اغلب گباهان هستند.
2. شوری کم: هدایت الکتریکی این خاک ها 4 تا 8 میلی موس بر سانتی متر بوده و موجب کاهش محصول گیاهان حساس به شوری می شود.
3. شوری متوسط: هدایت الکتریکی این خاک ها 8 تا 16 میلی موس بر سانتی متر بوده و موجب کاهش محصول اغلب گیاهان می شود.
4. شوری زیاد: هدایت الکتریکی این خاک ها 16-32 هزار میلی موس بر سانتی متر بوده و گیاهان مقاوم به شوری قادر به رشد در آن هستند.
5. شوری خیلی زیاد: هدایت الکتریکی این خاک ها بیشتر از 32 هزار میلی موس بر سانتی متر بوده و موجب کاهش محصول گیاهان مزوفیت می شود.

عواملی مختلفی می تواند در شوری خاک تاثیر داشته باشد که می توان به آبیاری نامناسب، استفاده بی رویه از کود ها به ویژه کود های شیمیایی اشاره کرد. عمدتا شوری آب با شوری خاک در یک منطقه هم خوانی دارد. آبیاری خاک با آب شوری موجب افزایش املاح در خاک و شور شدن خاک می گردد. در خاک شور، املاح موجود در خاک آب را جذب می کنند و گیاه قادر به جذب آب از خاک نبوده و دچار تنش خشکی و کم آب می گردد.

روش مدیریت شوری خاک

برای مدیریت شوری خاک می توان از روش های مختلفی بهره برد ولی بهترین حالت بکارگیری توام چند روش می باشد.

• یکی از روش های موثر در بهبودی وضعیت شوری خاک استفاده از زهکشی یا آبشویی می باشد. در این روش در فصل سرما خاک با مقدار زیادی آب بصورت غرقابی آبیاری می شود تا املاح موجود در خاک به اعماق شسته شده یا از طریق کانال های زهکشی احداث شده در پایین دست مزرعه از خاک خارج شود. نکته مهم این است که آبشویی باید در فصل سرد سال انجام گیرد زیرا در این فصل آب بیشتری در دسترس بوده و از سوی دیگر تبخیر سطحی کمتر از سایر فصول می باشد.
• روش دیگر کاهش تبخیر سطحی خاک می باشد. به دلیل خاصیت مویینگی خاک در اثر تبخیر سطحی املاح لایه های زیرین به لایه های بالایی خاک و مجاورت ریشه گیاهان منتقل می گردد و موجب تشدید اثر شوری روی گیاه می گردد. از اینرو یکی از روش های کاهش خسارت شوری خاک کاهش تبخیر سطحی با استفاده از از روش های مانند مالچ پاشی، نگاه داشتن بقایایی گیاهی در سطح مزرعه، حذف علف های هرز مزرعه یا باغ، افزایش تراکم کشت، آبیاری در دمای خنک، و آبیاری قطره ای درختان می باشد.
• روش دیگر اصلاح بافت خاک با استفاده از ماده آلی و گوگرد می باشد. ماده آلی پوسیده در خاک عمدتا دارای بار منفی بوده و قادر به جذب املاح خاک با بار مثبت می باشد و از سوی دیگر به دلیل داشتن خاصیت بافری باعث تثبیت PH خاک و همچنین باعث افزایش خلل و فرج خاک شده در نتیجه موجب افزایش اکسیژن در دسترس ریشه و افزایش رشد ریشه گیاه می گردد، به طبع گیاهی که دارای ریشه توسعه یافته و حجیم می باشد بهتر می تواند تنش شوری را تحمل کند.
• استفاده از روش های مناسب کشت بذر: در خاک شور، املاح در اثر تبخیر در قله پشته خاک تجمع می کند بنابراین به جای کشت تک ردیفی در قله پشته از کشت دو ردیفی در دامنه پشته باعث کاهش تنش شوری در گیاه می گردد.

چه گیاهانی را می توان در خاک شور کشت داد

بهترین روش ها در مدیریت شوری خاک استفاده از ارقام گیاه مقاوم به شوری می باشد. گیاهان را براساس مقاومت به شوری می توان در چهار گروه تقسیم کرد: 1- گیاهان خیلی حساس مانند : لوبیا، نخود، شبدر  2- حساس: یونجه، ذرت، هویج، برنج، کاهو، کلم  3- نیمه مقاوم: گندم، چاودار، گوجه فرنگی، پنبه  4- مقاوم: کوشیا، گلرنگ، جو، ارزن، سورگوم،چغندر، اسفناج، سالیکورنیا و درختانی مانند پسته، برخی از ارقام انار، ژینکو، اقاقیا نسبت به شوری مقاوم هستند و می توان اینها در مناطقی دارای خاک شور پرورش داد. گیاه کوشیا یک گیاه یکساله و از خانواده اسفناجیان می باشد که تحمل بسیار بالایی به خاک شور و قلیایی دارد، که می توان جهت تولید علوفه دام در خاک های شور مناطق خشک به خوبی بهره گرفت بطوریکه که حدود 50 سال است که این گیاه به عنوان علوفه در کانادا کشت می شود. این گیاه سالانه 200 تا 300 گیلوگرم در هکتار می توانند نمک را از خاک خارج و در حدود 30 تن در هکتار علوفه تر تولید  کند و دارای ارزش غذایی بالای برای نشخوار کنندگان می باشد. گلرنگ یک گیاه دارویی و بومی ایران می باشد که این گیاه بطور عمده در آب و هوای گرم خشک رشد می کند و در استان های جنوبی به گل خشت معروف می باشد و نسبت به خاک شور مقاوم می باشد. از گل های گلرنگ از قدیم الایام به عنوان رنگ طبیعی برای رنگ کردن خوراکی ها، کتان و ابریشم استفاده می گردد. علاوه بر این  گل های این گیاه دارای خاصیت دارویی می باشد، همچنین دانه های این گیاه جز دانه های روغنی بوده و در تغذیه طیور نیز مورد استفاده قرار می گیرد. از جمله درختانی که نسبت به خاک شور مقاوم هستند می توان به پسته و انار اشاره کرد که در مناطقی که دارای خاک شور هستند مثل یزد، کرمان، قم، دامغان بطور وسیعی پرورش داده می شوند. از ارقام انار، ارقام  چاه افضل، پوست سیاه اردکان و نرک لاسجرد سمنان نسبت به خاک شور مقاوم بسیار بالایی دارند.

جمع بندی

شوری خاک یکی از عوامل مهم محدود کننده در کشت گیاهان در مناطق خشک و نیمه خشک مانند ایران می باشد. می تواند از روش های مختلفی برای مدیریت شوری خاک بهره گرفت که می توان به آبشویی، زهکش، استفاده از مواد آلی و استفاده از ارقام مقاوم به شوری اشاره کرد. استفاده از از ارقام مقاوم به شوری یکی از بهترین روش ها برای بهره برداری از خاک های شور می باشد که از درختان می توان به انار، پسته، سنجد و گیاهان زراعی به جو، چغندر قند و گیاهان علوفه ای به سورگوم، کوشیا، ارزن اشاره کرد.