آنالیز خاک

مقدمه

تغذیه گیاه یکی از عوامل مهم در بهبود کیفی و کمی محصول به شمار می آید که باعث بهبود رنگ، طعم و شکل میوه، کاهش ریزش میوه، افزایش مقاومت در برابر آفات و بیماری ها و ایجاد مقاومت در برابر سرما می گردد. در تغذیه صحیح گیاه نه تنها باید هرعنصر به اندازه کافی در دسترس گیاه قرار گیرد، بلکه ایجاد تعادل و رعایت نسبت میان میزان عناصر مصرفی از اهمیتی ویژه برخوردار است، زیرا در حالت عدم تعادل تغذیه ای با افزون تعدادی از عناصر غذایی نه تنها افزایش عملکردی رخ نمی دهد، بلکه اختلالاتی نیز در رشد گیاه ایجاد شده و در نهایت افت محصول خواهیم داشت. از آنجایی که این فاکتور براحتی تحت کنترل زارع یا باغدار می باشد لذا باغــدار یا زارع می تواند از طریق شناخت عناصر غذایی مورد نیاز گیاه نقش به سزایی در مدیریت مزرعه یا باغ داشته باشد. یکی از مهمترین ابزارهای مدیریتی که می تواند رشد گیاهی را بهبود و تولید را بالا ببرد تغذیه گیاه و حاصلخیزی خاک از طریق مصرف بهینه عناصر غذایی مورد نیاز گیاه (کود) می باشد.

آنالیز خاک

عناصر غذایی مورد نیاز گیاهان به سه دسته تقسیم می شوند:

1- عناصر مضر : عناصری هستند که برای رشد و نمو گیاه زیان آورند و حتی در برخی موارد غلظت های کم این عناصر می تواند موجب کاهش قابل توجهی در عملکرد و رشد و نمو گیاه گردد، از جمله این عناصر می توان سرب، کادمیم، جیوه و نیکل را نام ببریم.

2- عناصر مفید: عناصری هستند که در صورتیکه در محیط به مقدار کافی موجود باشند، سبب بهبود رشد گیاه و یا گیاهان خاصی می شوند به عنوان مثال سدیم برای چغندرقند، سیلیس برای برنج و جو و تا حدی برای گوجه فرنگی و یا مولیبدن و کبالت برای تثبیت بیولوژیکی نیتروژن توسط ریزویبوم ها و جلبکهای سبز و آبی خاصی مفید می باشند.

3- دسته سوم عناصر ضروری یا لازم هستند که سه شـــــرط زیر را، شروط ضروری بودن ایـن عناصر می دانند.
الف) گیاه بدون آن عنصر قادر به تکمیل چرخه حیات خود نباشد.
ب) وظیفه آن عنصر توسط عنصر دیگری قابل انجام و جایگزینی نباشد.
ج) عنصر مستقیماً در متابولیسم و تغذیه گیاه نقش داشته باشد.

بر اساس معیارهای مذکور تاکنون ۱۶عنصر برای رشد و نمو گیاهان ضروری تشخیص داده شده است. کربن، اکسیژن، هیدروژن، فسفر، ازت، پتاسیم، کلسیم، منیزیوم، گوگرد،آهن، منگنز، روی، مس، بُر، مـــولیبدن و کلر شانزده عنصر ضروری گیاه هستند.
ســـــه عنصر اول یعنی کربن، اکسیژن، هیدروژن قسمت اعـــــظم مـــاده خشک گیاهی (بیش از ۹۰درصد) را تشکیل می دهند و کمبود آنها به جز در موارد کمبود آب دیده نمی شود.

این سه عنصر عمدتاً از طــریق آب و هوا تأمین می شوند.
این سه عنصر همراه با شش عنصر نیتروژن، فسفر، پتاسیم (عناصر کودی،) کلسیم و منیزیوم (عناصر آهکی) و گوگرد عناصر غذایی پر مصرف یا پر نیاز برای گیاهان هستند. هفت عنصــــر دیگر یعنی آهن، منگنز، روی، مس، بُر، مولیبدن و کلرعناصــرغــذایی کم مصــرف یا کم نیاز یا زیر مغذی هستند. گیاهان همانگونه که بدون عناصر پر مصرف قادر به ادامه حیات نیستند، بدون استفاده از عناصر کم مصرف نیز قادر به ادامه حیات نخواهند بود. تفاوت عمده ای که این عناصر با عناصر پر مصرف دارند این است که این عناصر در مقایسه با عناصر غـذایی پر نیاز به مقدار بسیار کمتری مورد نیاز گیاهان هستند. بعبارت دیگر تفاوت این دو دسته در مقدار نیاز گیاهان به آنها است. در خاکهای آهکی از بین عناصر غذایی پر مصرف سه عنصر نیتروژن، فسفر و پتاسیم همراه با گوگرد اهمیت بیشتری دارند.

علیرغم لزوم قطعی وجود ۱۳عنصر ضروری در خاک برای تأمین سلامتی و رشد و تولید محصول درختان میوه، چنانچه این عناصر به مقادیر مشخص که مورد نیاز درختان می باشند به حالت قابل جذب در اختیار گیاه قرار نگیرند، عوارض گوناگونی بوجود خواهد آورد که به آنها عوارض کمبود یــا زیــادی عناصـر می گوییم. هر کدام از این عناصر ۱۳گانه در صورت کمبود و یا غیر قابل جذب بودن، علائمی در شاخ و برگ و میوه ظاهر خواهند ساخت که باید با آنها آشنا بود و به محض مشاهده آن علائم در صدد تحقیق و رفع مشکل بر آمد.

برای تشخیص قطعی کمی یا زیادی عناصر غـذایی مورد نیاز درختان میوه میتوان از این روش ها استفاده کرد :

• 1- نمونه برداری از خاک از اعماق مورد استفاده ریشه درختان در خاک که معمولاً 0-30 سانتی متر، 30-60 سانتی متر و ارسال به آزمایشگاه جهت تجزیه آن
• 2- نمونه برداری از برگ یا دمبرگ درختان، بر حسب نوع درخت در زمان های توصیه شده که برای درختان مختلف این زمان متفاوت می باشد و سپس تجزیه آن
• 3- علائم کمبود یا مسمومیت عناصر مختلف از طریق ممارست و مشاهده
• 4- دقت در وضع رشد درختان و میزان باروری و تناسب جوانه های گل با جوانه های برگ و شاخه
• 5- تطبیق نتایج بدست آمده از تجزیه ها با وضع درختان و نتیجه گیری کلی.

روش اول : نمونه برداری و تجزیه خاک یکی از رایج ترین روش ها برای ارزیابی وضعیت حاصلخیزی خاک و توصیه های کود، آزمون خاک است. آزمون خاک، بخش قابل استفاده عناصر غذایی در خاک را برای محصولات نشان می دهد در صورتیکه آزمون گیاه نشان می دهد که چه مقدار از این عناصر غذایی توسط گیاه از خاک برداشت شده است.

اهداف انجام آزمون خاک

1- تشخیص خاک های دارای کمبود قبل از کاشت درختان است.
2- تعیین سرنوشت کودهای اضافه شده به خاک و تعقیب تغییرات صورت گرفته درجهت قابل استفاده شدن عناصر غذایی برای گیاه.
3- پیش آگاهی دادن به باغداران در باره مناطقی که امکان سمیت عناصر برای گیاه، حیوان و انسان وجود دارد.

هدف دیگر تعیین نقاطی است که حد عناصر در خاک به حد مسمومیت رسیده باشد. مهمترین مرحله آزمون خاک مرحله نمونه برداری است :
محل نمونه برداری خاک در باغهای میوه از بین ردیف ها و در قسمت سایه انداز درخت است و بسته به شکل هندسی باغ، محل های نمونه برداری فرق می کند. یک روش این است که از یک قطعه باغ حداقل ۱۵نمونه خاک بطور تصادفی یا زیگزاگ برداشت، با هم مخلوط و نهایتاً یک نمونه ۲ کیلو گرمی مرکب به آزمایشگاه ارسال شود. بهر حال نمونه بایستی به گونه ای باشد که کل باغ را در برگیرد.

نمونه برداری برای باغ ها و خزانه ها معمولاً از دو عمق ۰-۳۰و 30-60 سانتیمتری صورت می گیرد زیرا بیشترین محل تجمع ریشه های جذب کننده مواد غذایی درخت در این عمق قرار دارند. نمونه 2 کیلوگرمی مرکب را در ظرف یا کیسه مخصوص ریخته، درب آن را محکم می بندیم بطوریکه خاک رطوبت خود را از دست ندهد. دو کارت مخصوص نمونه برداری را پر نموده و در آن مشخصات نمونه از قبیل عمق نمونه برداری، تاریخ نمونه برداری، محل و قطعه نمونه برداری، نام نمونه بردار و اطلاعات اضافی دیگر را می نویسیم و یک کارت را درون کیسه و کارت دیگر را به کیسه متصل می کنیم.

نکات مورد توجه در نمونه برداری از خاک باغات میوه

مساحت هر قطعه نمونه برداری نباید بیش از یک هکتار باشد. در مساحت های بیشتر، باغ به قطعات یک هکتاری تقسیم می شود و از هر قطعه یک نمونه تهیه می شود. نمونه ها نبایستی از محل های خاص کوددهی شده یا سمپاشی شده تهیه شود. بهتر است نمونه ها از نیمه بیرونی سایه انداز درخت تهیه شوند. بهتر است نمونه برداریهای سطحی (عمق ۰-۳۰سانتیمتری) زمانی صــــورت گیرد که ریشه ها هنوز بیدار نشده اند. هیچ یک از ادوات نمونه برداری از قبیل بیل، بیلچه، دستکش و غیره آلوده نباشند. نباید از ادوات گالوانیزه برای نمونه برداری استفاده شود.

زمان نمونه برداری از خاک:

بطور کلی بهترین موقع نمونه برداری خاک در مورد باغات میوه، نمونه برداری قبل از احداث باغ است اما چنانچه باغ احداث شده باشد، بسته به منطقه، اواخر زمستان تا اوائل بهار و یا اواخر تابستان تا اوایل پاییز است.

روش دوم :در باغات، بدلیل وسیع بودن عمق پراکنش ریشه ها و طولانی بودن فصل رشد گیاهان، تجزیه گیاه بر تجزیه خاک برتری دارد. به همین دلیل پیشنهادی می شود که هر ساله نمونه های برگ تهیه شده و برای تجزیه به آزمایشگاه فرستاده شود تا بتوان بر اساس آن توصیه کودی سالانه انجام داد و اطلاعات لازم از شرایط و روند جذب عناصر غذایی بوسیله درختان را بدست آورد. برای اقتصادی بودن این مسئله میتوان باغ را به سه قسمت تقسیم نمود و هر سال یک قسمت را نمونه برداری کرد.

برای اجرای صحیح نمونه برداری در باغ، باید ابتدا باغ را از نظر شرایط درختان (از قبیل سن، نوع درخت، گونه و … ) همچنین از نظر شرایط باغ (شیب زمین، شکل زمین، آبیاری باغ، جهت باغ و درختان ) به کـــرت های مساوی تقسیم نماییم و سپس از هر کرت ۸ تا ۱۰درخت را انتخاب نموده و از آنها نمونه برداری کرد. باید دقت نمود که نمونه بــرداری بایستی قبل از محلول پاشی و یا سمپاشی صورت بگیرد. اگر در بــاغ عملیات سمپاشی و محلول پاشی صــــورت گرفته باشد، تا حد امکان حداقل ۱۰روز بعد از این عملیات نمونه برداری صورت پذیرد تا اثرات سمپاشی بر نتایج تجزیه برگ ها تأثیر نگذارد.

آزمایش برگ

نکات مهم در نمونه برداری از برگ درختان میوه

1- زمان نمونه برداری اکثر درختان میوه ۸-۱۲ هفته پس از شکوفایی کامل یا حدود یکماه قبل از برداشت ذکر شده است. این تاریخ ممکن است در مناطق مختلف اندکی متفاوت باشد.

2- نمونه های برگ ارقام و واریته های مختلف با یکدیگر مخلوط نشوند.

3- قبل از نمونه برداری، باید به درختان که دارای آسیب های فیزیکی جوندگان و سرمازدگی یا مشکل آب گرفتگی هستند توجه نمود.

4- برای هر نمونه ۷۰-۱۰۰ عدد برگ تهیه شود.

5- نمونه ها از قسمت های مختلف تاج درخت تهیه شوند (از پاجوش ها و تنه جوش ها) نبایستی نمونه تهیه شود

6- برای نمونه برداری از برگ های وســـط شاخه های تازه رشد یافته به همراه دمبرگ فصل جاری استفاده می شود، توصیه شده است که درختان بزرگ، شاخه هایی که برای نمونه برداری انتخاب می شوند تقریباً 2/1 تا ½ متر بالای سطح زمین باشند.

7- از هر شاخه نباید بیش از ۲برگ تهیه نمود.

8- برگ ها باید سالم و بدون زدگی های فیزیکی و یا بیماری باشند به گونه ای که نماینده واقعی از برگ های تاج درخت باشند.

9- نمونه های برگی را پس از برداشت باید کاملاً با آب پاک شستشو داد.

10- پس از شستشو، برگها را در هوا پهن می نماییم تا خشک شوند. این کار مانع از قــارچ زدگی نمونه ها می شود بایستی دقت نمود که برگها مستقیماً در مقابل نور خورشید قرار نگیرند و یا در حالی که خیس هستند نبایستی آنها را تحت حرارت قرار داد.

در نهایت نمونه های هوا خشک را در پاکتهای کاغذی یا کیسه های پارچه ای مخصوص قرار داده و اطلاعات مربوطه را به آن ضمیمه نمود. بایستی توجه نمود که به علت گرمی هوا در زمان نمونه برداری، آنها را در ظرف خنک حاوی یخ نگهداری نموده تا از تجزیه زود هنگام و تولید رنگ آنتی سیانین در آنها جلوگیری شود. سپس نمونه ها به آزمایشگاه حمل می گردند تجزیه نمونه ها در آزمایشگاه بایستی با بهترین وسیله انجام شود.

براساس نتایج تجزیه تفسیر نتایج صورت می گیرد و در نهایت توصیه کودی انجام می شود. توجه به این نکته ضروری است که بهترین توصیه کودی زمانی صورت خواهد گرفت که نتایج حاصل از تجزیه خاک همراه با نتایج حاصل از تجزیه گیاه تؤاماً بررسی و توصیه کودی انجام گردد.