آب

مقدمه

آب مهمترین ماده روی زمین که حیات تمامی موجودات زنده به آب وابستگی دارد. کمبود آب اکنون به یکی از مهمترین بحران ها تبدیل شده است. درختان نیز مانند تمامی موجودات زنده برای ادامه حیات خود نیاز به آب دارند. روش های مختلفی برای آبیاری درختان وجود دارد، ولی با توجه به مسئله بحران کمبود آب در ایران روش های که موجب صرفه جوی در مصرف آب و افزایش راندمان آبیاری در درختان میوه می شود می توان یک استراتژی مهم در مدیریت آب باشد. در ادامه برای آشنایی با روش های آبیاری و نکات مهم آن در درختان میوه ما را همراهی کنید.

قبل از معرفی روش های آبیاری در درختان میوه، نکته قابل توجه این است که میزان آب مورد نیاز درختان چقدر می باشد. عوامل مختلفی در تعیین میزان آب مورد نیاز درختان نقش دارد که بطور مختصر به توضیح آنها خواهیم پرداخت:

نوع و رقم درخت میوه:

میزان آب جهت آبیاری به نوع و رقم درختان میوه بستگی دارد. یکسری از درختان میوه مانند انار، زیتون، سنجد، خرما، عناب و پسته نسبت به کمبود آب و خشکی مقاوم می باشد درحالی که برخی از درختان میوه مانند مرکبات برای رشد و تولید محصول به آب بیشتری نیاز دارند

سن و اندازه درخت میوه:

درختان بزرگتر و مسن تر نسبت به درختان جوان و کوچکتر دارای ریشه عمیق تر و حجیم تر می باشند بنابراین به آب بیشتری جهت آبیاری نیاز دارند. در سال اول کاشت نهال ها در باغ، آبیاری نهال ها بایستی با فواصل زمانی کوتاهتر  (هفته ای 2 تا 3 بار) صورت گیرد تا نهال ها بهتر بتوانند در خاک مستقر گردند.

نوع خاک

خاکی که درختان میوه در آن کشت شده اند در تعیین میزان آب مورد نیاز درختان نقش دارند. خاک های رسی به دلیل نگه داشتن آب و زهکشی کمتر، نیاز کمتری به مقدار آب و دفعات آبیاری دارند درحالی که خاک های شنی به دلیل خلل و فرج بیشتر و زهکشی بیشتر به مقدار آب و دفعات آبیاری بیشتری نیاز دارند. از سوی دیگر خاک باغی که از درصد بالای ماده آلی برخوردار می باشد به دلیل جذب آب توسط مواد آلی مانند کود دامی به مقدار و دفعات کمتری آبیاری نیاز دارند درحالی خاک های فقیر از مواد آلی به مقدار و دفعات بیشتر آبیاری نیاز دارند.

آب و هوایی منطقه

باغات واقع در منطقه با آب و هوایی مرطوب مانند شمال به دلیل نزولات آسمانی بیشتر و رطوبت بالای هوا به نیاز کمتری به مقدار و دفعات آبیاری دارند درحالی که باغات که در مناطق خشک و گرم واقع شده اند به دلیل بارندگی کمتر، رطوبت کمتر هوا و تبخیر بیشتر از سطح خاک به مقدار و دفعات آبیاری بیشتری نیاز دارند. از اینرو آبیاری در منطق گرمسیری باید بصورت آهسته و عمیق صورت گیرد.

فصل آبیاری

در فصل بهار به دلیل نزولات آسمانی و همچنین ذخیره رطوبت خاک ناشی از بارندگی ها در پاییز و زمستان درختان نیاز به آبیاری کمتری دارند و عموما اولین آبیاری درختان در اواسط اردیبهشت ماه صورت می گیرد. درحالی که در فصل تابستان به دلیل افزایش دمای هوا و افزایش تبخیر و تعرق از یک سو  و از سوی دیگر افزایش حجم میوه به دلیل افزایش جذب آب، درختان میوه به مقدار و دفعات آبیاری بیشتری نیاز دارند. در فصل پاییز به دلیل شروع خزان و کاهش رشد درختان نیاز آبی بطور قابل توجهی کاهش می باید و اغلب تا اواسط آبان آبیاری درختان متوقف می شود. در فصل زمستان نیز به دلیل خواب زمستانه درختان نیاز به آبیاری ندارند. بنابراین تعیین مقدار آب مورد نیاز درختان میوه به عوامل مختلفی بستگی دارد، از اینرو تعیین مقدار دقیق و ثابت مقدار آب برای آبیاری درختان میوه غیر ممکن می باشد. اما یک روش ساده برای تعیین مقدار و زمان آبیاری درختان این است که پس از آبیاری عمیق و سیراب شدن خاک در پیرامون ریشه، هر زمانکه خاک باغ در عمق 30 سانتی حالت گاورو داشت می توان آبیاری را انجام داد.

روش های آبیاری درختان میوه

قبل از توضیح روش های آبیاری باید توجه داشت که درختان میوه بیشترین مقدار جذب آب در آبیاری را از سایه انداز خود که محل تجمع ریشه های موئین می باشد انجام می دهد و آب دادن محل پایه و طوقه درختان جهت آبیاری یه تصور اشتباه می باشد.

آبیاری سیلابی

این روش آبیاری برای باغات مسطحی که در مجاورت رودخانه قرار دارند انجام می گیرد. در اینر روش هنگام طغیان و بالا آمدن سطح آب رودخانه، آب را به داخل باغ منحرف کرده و آبیاری تا سیراب شدن و غرقاب شدن باغ ادامه پیدا می کند. این نوع آبیاری قابل کنترل نمی باشد و ممکن است موجب آسیب دیدن درختان گردد.

آبیاری کرتی

در این روش، سطح باغ را به قطعات کوچک و مسطح تقسیم می کند و سپس آب را از طریق کانال یا جوی به داخل کرت ها منتقل و کرت ها را پر از آب می کنند. راندمان این روش آبیاری 50 درصد بوده، مقدار زیادی آب هدر رفت دارد. از سوی دیگر این روش آبیاری موجب افزایش رشد و گسترش علف هرز در باغ و مشکلات ناشی از آن می گردد.  

آبیاری شیاری 

آبیاری شیاری بهترین روش آبیاری غرقابی برای باغات میوه می باشد که علاوه بر کاهش میزان هدر رفت آب موجب کاهش علف هرز در باغ می گردد. این نوع آبیاری به حالت های مختلفی صورت گیرد، در باغاتی که درختان بصورت ردیفی کاشت شده اند دو شیار در سایه انداز درختان در دو طرف حفر می گردد که داخل این شیار های موانعی جهت کاهش سرعت حرکت آب ایجاد می گردد که در این روش آب بصورت آهسته در شیار ها جریان یافته و درختان بصورت سیراب آبیاری می شوند در روش دیگر علاوه بر این دو شیار در سایه انداز درخت، دو شیار داخلی تر (با 70 سانت فاصله از تنه درختان ) از شیار سایه انداز نیز حفر می گردد و در واقع چهار شیار در اطراف ردیف درختان ایجاد می گردد. در روش دیگر شیار های حلقوی در سایه انداز درختان حفر می شود که این شیار های حلقوی دور درختان به هم مرتبط بوده (تصویر زیر) و آبیاری بصورت آهسته و عمیق صورت می پذیرد.

آبیاری قطره ای

آبیاری قطره ای روش جدید برای آبیاری باغات میوه می باشد. این روش دارای راندمان بالای 90 درصد بوده که استراتژی خوبی برای مدیریت مصرف آب می باشد. معایب این روش هزینه اولیه بالای آن است که با توجه به بحران کمبود آب و کاهش چشمگیر آب مصرفی در این نوع آبیاری، کاملا مقرون به صرفه می باشد. برای آبیاری قطره ای نیاز به احداث استخر و سیستم لوله کشی در باغ می باشد. در این روش لوله های آبیاری بصورت حلقوی یا  در دو طرف درخت قرار می گیرد که آبیاری از طریق قطره چکان های که در لوله ها در نزدیکی درخت تعبیه شده صورت می گیرد. تعداد و نوع قطره چکان های ( مقدار خروجی آب برحسب ساعت) تعبیه شده در اطراف درخت، به مقدار نیاز آبی درخت، نوع خاک و سن درخت بستگی دارد.چندین نکته مهمی که در این روش آبیاری که مورد توجه باید قرار گیرد اینکه،1- این روش برای باغات با سن بالا کارایی مناسبی ندارد.  2- در این نوع آبیاری به دلیل اینکه آب در لایه سطحی خاک قرار دارد ریشه های درختان در لایه های بالای خاک متمرکز می گردد از اینرو در باغاتی که در مناطق بادخیز قرار دارد ممکن است موجب افتادن درختان گردد. بطور کلی جهت آبیاری به روش قطره ای توصیه می شود در زمان احداث باغ، برای یک تا دو سال آبیاری باغ به روش غرقابی صورت گیرد تا ریشه ها به عمق مناسبی از خاک نفوذ کرده و سپس به استقرار سیستم آبیاری قطره ای اقدام گردد.

آبیاری زیر زمینی یا زیر سطحی

این روش نوعی آبیاری قطره ای می باشد که در این روش لوله های آبیاری در سطح یا داخل خاک تعبیه شده و قطره چکان ها بالای لوله ای قرار می گیرد که این لوله عموما تا عمیق نیم متر یا نزدیکی ریشه امتداد دارد که  داخل لوله و انتهای دیگر لوله با سنگ بادامی یا پوکه معدنی پر می گردد و آب از طریق قطره چکان ها وارد لوله شده و به نزدیکی ریشه درخت منتقل و آبیاری صورت می گیرد. این روش برای آبیاری درختان میوه در مناطق گرمسیری مانند مناطق مرکزی ایران بسیار مناسب بوده که موجب کاهش میزان تبخیر از سطح خاک و صرفه جویی در مصرف آب می گردد.

با توجه به مطالب بیان شده عوامل مختلفی در تعیین مقدار آب مورد نیاز آبیاری درختان نقش دارد. از سوی دیگر روش های مختلفی برای آبیاری باغات می توان اجرا کرد که با توجه به شرایط بحرانی کمبود آب استفاده از روش های آبیاری قطره ای و زیرزمینی می توان روش مناسب برای مدیریت منابع آبی در دسترس برای باغداران عزیز باشد. همچنین استفاده از مواد آلی مانند کودهای دامی و ترکیباتی مانند سوپرجاذب ها یا زئولیت که آب را درخود نگه دارند می تواند کمک شایانی در کاهش مصرف آب داشته باشد.