سرمازدگی چیست و چگونه با سرمازدگی دیررس بهاره مقابله کنیم؟

مقدمه

یکی از عوامل مهم در کاهش کمیت و کیفیت محصولات باغی خسارت ناشی از سرمازدگی می باشد. باغداران بطور ملموس با خسارت ناشی از سرمازدگی به ویژه سرمازدگی بهاره یا دیررس آشنا بوده و یکی از نگرانی اصلی باغداران در اوایل فصل بهار می باشد. اقداماتی که در طول فصل رویش و به ویژه پاییز و زمستان صورت می گیرد می تواند تاثیر به سزایی در کاهش خسارت ناشی از سرمازدگی داشته باشد.

سرمازدگی چیست؟

به تغییرات فیزیکی و یا فیزیولوژیکی در اندام های مختلف گیاهان که در اثر کاهش دما به پایین تر از آستانه تحمل گیاه که باعث خسارت کمی و کیفی می گردد سرمازدگی گفته می شود. سرمازدگی ممکن است در دمای پایین تر از نقطه انجماد یا بالاتر (صفر تا 10 درجه سانتی گراد) اتفاق بیافتد. سرمازدگی بیشتر در مورد درختان باغی خزاندار مطرح می باشد و میزان خسارت ناشی از سرمازدگی در این درختان بسته به گونه و رقم متفاوت می باشد. بطور کلی سرمازدگی را می تواند به سه نوع تقسیم کرد: 1- سرمازدگی پاییزه  2- سرمازدگی زمستانه یا یخ زدگی  3- سرمازدگی بهاره یا دیررس

1- سرمازدگی پاییزه

این نوع سرمازدگی در اثر کاهش ناگهانی دما در فصل پاییز که برگهای درختان هنوز سبز و خزان نکرده اند صورت می گیرد. سرمازدگی پاییزه بیشتر به درختان که محصول پاییزه دارند مثل انار خسارت می زند که موجب ترکیدگی پوست میوه می شود. همچنین این نوع سرمازدگی به دلیل عدم تخلیه مواد غذایی برگها به درون درختان و خزان زودتر موجب ضعف و کاهش توانایی درختان میوه در تولید جوانه های سال بعد می گردد.

2- سرمازدگی زمستانه یا یخ زدگی

این نوع سرمازدگی در اثر کاهش شدید دما به پایین تر از 10- درجه سانتی گراد بسته به تحمل درختان صورت می گردد که در اثر این کاهش دما، آب موجود در بافت درختان یخ زده و سپس به دلیل آب شدن یخ در اثر گرمای آفتاب روز بعد (بیشتر بخش جنوبی درخت) و تکرار این فرآیند، بافت درخت دچار آفتاب سوختگی و در موارد شدیدتر موجب ترک خوردگی تنه و شاخه ها می گردد. این نوع یخ زدگی بیشتر در مناطق معتدله اتفاق می افتد. از عوامل موثر در افزایش خسارت سرمازدگی زمستانه می توان به آبیاری بی رویه بخصوص در فصل پاییز، استفاده بیش از حد از کودهای ازت بالا، هرس زود هنگام اشاره کرد.

3- سرمازدگی بهاره یا دیررس

این نوع سرمازدگی در اثر سرد شدن دما بعد از باز شدن شکوفه جوانه ها یا تشکیل میوه در اواخر اسفند یا اوایل بهار صورت می گیرد که بیشترین خسارت ناشی از سرمازدگی در باغات میوه در اثر سرمازدگی بهاره می باشد زیرا که شکوفه ها و میوه تازه تشکیل شده حساسیت بیشتری نسبت به سرما دارند. خسارت ناشی از سرمازدگی بهاره در مناطق گرمسیری یا نیمه گرمسیری می تواند در دمای صفر تا 10 درجه و  در مناطق معتدله در دمای صفر تا منفی 5 درجه اتفاق بیافتد.

از نظر حساسیت به سرمازدگی بهاره به ترتیب، میوه تازه تشکیل شده بیشتر از شکوفه های باز شده، شکوفه های باز شده بیشتر از شکوفه های نیمه باز و شکوفه های نیمه باز بیشتر از جوانه های باز نشده به سرما حساسیت دارند. اگر دمای هوا قبل از سرمای بهاره گرم تر باشد خسارت ناشی از سرمازدگی بهاره شدیدتر می باشد.

سرمازدگی بهاره موجب قهوه ای، سیاه شدن و ریزش شکوفه های نیمه باز یا باز شده، قهوه ای و ریزش میوه های تازه تشکیل شده و قهوه ای و خشک شده یا درهم پیچده شدن گل آذین ها و سرشاخه های جوان می گردد. درختان میوه ای که نیاز سرمایی کمتری دارند یا زودتر شکوفه می دهند مثل زردآلو، بادام، آلو، هلو بیشتر در معرض سرمازدگی دیررس بهاره می باشند. سرمازدگی بهاره یکی از عوامل مهم محدود کننده تولید زردآلو و بادام در ایران می باشد زیرا این درخت زودتر از سایر درختان گلدهی می کنند.

چگونه با سرمازدگی مقابله کنیم؟

روش های مختلفی برای جلوگیری و کاهش خسارت ناشی از سرمازدگی وجود دارد که مبتنی بر چندین اصل می باشد، که شامل انتخاب محل مناسب برای احداث باغ، انتخاب درختان میوه سازگار با شرایط محیطی، استفاده از ارقام دیر گل ده و پایه مقاوم به سرما، مدیریت تغذیه ای، آبیاری و خاک و مدیریت باغی می باشد. یکی از روش های موثر برای کاهش خسارت ناشی از سرمازدگی استفاده از پایه های مقاوم به سرما و ارقام دیر گل ده می باشد. برای مثال پایه مالینگ 19، 2 برای درختان سیب، پایه محلی برای گیلاس، پایه ماریانا برای آلو، پایه اولدهام برای گلابی در برابر سرما مقاوم تر می باشند.

استفاده از ارقام دیر گل ده برای درختان گردو، بادام و زردآلو موجب کاهش خسارت ناشی از سرمای بهاره می گردد. در درختان هسته دار به ویژه زردآلو و بادام استفاده از یکسری مواد شیمیایی مثل نفتالین استیک اسید و پاکلوبوترازول می تواند موجب تاخیر در گل دهی به مدت 1 تا 2 هفته گردد. درختانی میوه که کوددهی مناسبی شده اند و با مقادیر بهینه و متعادل عناصر غذایی تغذیه و رشد کرده اند بیشتر می توانند دمای پایین تر را تحمل کنند.

استفاده بی رویه کود های حاوی ازت بالا به خصوص در پاییز باعث تحریک رشد رویشی شده و در نتیجه درختان در برابر سرما حساس تر می شوند. در حالی که استفاده از کود های حاوی پتاس بالا و هیومیک اسید به دلیل افزایش ضخامت دیواره سلولی و افزایش غلظت شیره درختان باعث افزایش مقاومت درختان در برابر سرما می شود. آبیاری بیش از حد در فصل پاییز در مناطقی که دارای زمستانی سرد می باشد به دلیل رقیق تر شدن شیره درختان خطر یخ زدگی را افزایش می دهد در حالی که آبیاری در فصل پاییز در مناطقی که زمستانی خشک دارد باعث افزایش رطوبت خاک شده، خاک مرطوب دیرتر دمای خود را از دست می دهند در نتیجه باعث حفاظت ریشه ها در برابر یخ زدگی می گردد.

استفاده از روش یخ آب زمستانه مانع از یخ زدگی ریشه می گردد. علف های هرز موجود در باغ به دلیل کاهش رطوبت خاک و انتقال گرما از خاک به هوا باعث افزایش خطر سرمازدگی می گردد درنتیجه حذف علف هرز در کاهش خسارت سرمازدگی تاثیر دارد. کاشت درختان بلند قامت مانند چنار، افرا، زبان گنجشک در اطراف باغ به خصوص در جهت شمالی باعث حفاظت باغ در برابر جریان هوای سرد می گردد.

روش های جلوگیری از سرمازدگی بهاره یا دیررس در هنگام بروز سرما

محلول پاشی با ترکیب کود حاوی پتاسیم بالا و آمینواسید یا کلسیم 48 ساعت قبل از بروز سرما
پاشیدن آب بر روی شاخه درختان میوه در دمای صفر درجه (با توجه به آگاهی از شرایط آب و هوایی) موجب تشکیل یخ می گردد که یخ به عنوان عایق باعث می شود دمای جوانه از صفر پایین تر نرود همچنین تشکیل یخ موجب آزاد شدن دمای نهان (80 کیلو کالری گرما) می گردد.
استفاده از بخاری باغی، این روش در مناطقی که دارای شب های با وارونگی دمای شدید هستند موثر می باشد. در این روش بخاری ها باید در فاصله 6 متری از یکدیگر قرار گیرند.
ایجاد دود با سوزاندن کاه و کلش و غیره موجب افزایش ذرات معلق در هوا می گردد که ذرات معلق دود در هوا مانع از خروج تشعشع حرارت با طول موج های بلند از باغ شده در نتیجه دمای باغ حفظ می گردد.
غرقاب کردن زمین باغ با آب چاه که دمای بیشتری نسبت به سطح سرد خاک دارد
استفاده از دستگاه ها مولد باد در مناطقی که دارای وارونگی دما می باشد. این دستگاه ای مولد باد به دلیل ایجاد جریان هوا مانع از تشکیل وارونگی دمای می گردد.

جمع بندی

سرمازدگی یکی از عوامل مهم کاهش کمیت و کیفیت محصولات باغی در اوایل فصل بهار می باشد بطوری که نگرانی اصلی باغداران عزیز در این دوره زمانی است. اقداماتی که در فصل پاییز و زمستان توسط باغداران صورت می گیرد می تواند نقش به سزایی در کاهش خسارت ناشی از سرمازدگی داشته باشد. براساس تجربه گروه مرسین کشت استفاده از ترکیب کود حاوی پتاس بالا به همراه آمینو اسید به غلظت دو در هزار به صورت محلول پاشی در زمانی که احتمال رخداد سرمازدگی وجود دارد تاثیری عالی در کاهش خسارت ناشی از سرمازدگی دارد.

نویسنده: دکتر یوسف پناهنده
دکتری تخصصی بیماری شناسی گیاهی
yousef_panahandeh@yahoo.com
متخصص گیاهپزشکی، دفع آفات و تغذیه گیاهی